1.Եթե երեխաները մեծանում են այնպիսի միջավայրում որտեղ կարդում ու գրում են ապա նրանք աըդ մասին բավական բան են սովորում իրեն առաջին ուսուցչին հանդիպելուց: Անշուշտ գրաճանաչության ձևավորման հարցում երեխաները կախված են մեծահասակներից որոնք էլ շչջապատում են նրանց գրքերով, կարդում են նրանց համար, հնարավորություններ են սեղծում որ երեխաները կարդան ու գրեն իրենց սեփական մեթոդներով: . Երեխայի փորձառության մեջ մի փուլ է որն սկսվում է այն ժամանակ երբ երեխան առաջին անգամ տեսնում է գիրքը և զարմանում թէ մարդիկ ինչպես են օգտվում դրանից և ավարտվում այն ժամանակ երբ երեխան կարողանում է ինքնուրույն կարդալ բառերը:
Ընթերցող դառնալու համար հասկանալու եւ լեզուն կիրառելու ունակությունը էական է, բայց ոչ բավարար: Երբ երեխաները սովորում են կարդալ, նրանք պետք է նաեւ լեզվի ըմբռնում ունենան: Քանի որ տպագիր խոսքը ներկայացնում է խոսակցական լեզուն, սկսնակ ընթերցողները պետք է ըմբռնեն, որ իրենց լեզուն իրական է, որ այն պարզապես աղմուկ չէ, որն ուղեկցում է մտքերն ու գործողությունները, այլ մի բան, որը կարելի է ձեւակերպել եւ գրի առնել նախադասությունների տեսքով: Նրանք պետք է իմանան, որ նախադասությունները կազմված են բառերից, իսկ արտաբերվող բառերը կազմված են
Ի՞նչ է նախնական կամ ձեւավորվող գրաճանաչությունը
վանկերից ու հնչույթ կոչվող ավելի փոքր միավորներից: (Օրինակ՝ «կատու» բառի կ/ա/տ/ու տառերին համախատասխանող չորս հնչյուններն էլ հնչույթներ են):
Նրանք նաեւ պետք է որոշակի բան սովորեն տպագիր խոսքի մասին. իմանան, թե որն է գրքի երեսը, որ տպագիր խոսքը ոչ թե նկարներն են, այլ այն նշանները, որոնք «խոսում են», եւ որ այդ խոսքը ներկայացված է էջի վրա վերեւից ներքեւ եւ ձախից աջ, ինչպես նաեւ մի շարք այլ բաներ:
Լեզվական (հմտություն)
Եթե դուք սովորել եք հայերենը որպես մայրենի լեզու, կարող եք տեղյակ չլինել ձեր կարողության տարբեր կողմերին: Հայերենի մասին գիտելիքների մեծ մասը կլինի չար- տահայտված, ենթագիտակցական, այսինքն՝ գիտելիք, որ կարող եք կիրառել, բայց սովո- րաբար չեք գիտակցում այն: Լեզու սովորելու հարցում երեխային օգնելը, հատկապես եթե դա մայրենի լեզուն չէ, պահանջում է, որ ձեր լեզվական գիտելիքներն ավելի գի- տակցված լինեն: Լեզվական կոմպետենցիան տարբեր բաղադրիչներ է ներառում. բառեր, հնչյուններ, շարահյուսության կանոններ եւ սոցիալական պայմանականություններ (որեւէ միտք արտահայտելու բարեկիրթ եւ նվազ բարեկիրթ ձեւեր):
Բառապաշար: Նախնական գրաճանաչության փուլում գտնվող երեխաները (սովո- րաբար մանկապարտեզի առաջին խմբի սկզբում) պետք է իմանան ընդհանուր հաս- կացություններ ու որոշակի գործողություններ արտահայտող բառեր, ինչպես նաեւ առա- վել հաճախ կիրառվող ածականներ: Նրանք պետք է հասկանան բառերի իմաստային նր- բերանգները, նույն գործողությունը բնորոշող հոմանիշների միջեւ առկա նուրբ տարբե- րությունները (վազել, նետվել, սլանալ), պետք է կարողանան գտնել հակառակ իմաստ ունեցող՝ հականիշ ածականներն ու բայերը: Նաեւ պետք է պատկերացում ունենան կար- գերի մասին (Բադը թռչնի տեսակ է):
Ձեւաբանություն եւ շարահյուսություն: Սրանք քերականական կանոնների երկու խումբ են։ Մեկը բառերի շարադասությունն է նախադասության մեջ, մյուսը բառերի թե- քական վերջավորություններն են, որոնք ցույց են տալիս, օրինակ՝ գոյականի թիվը, որո- շյալ կամ անորոշ առումը, հոլովը կամ բայի դեմքը, թիվը, ժամանակը, եղանակը եւ այլն:
Ի՞նչ է նախնական կամ ձեւավորվող գրաճանաչությունը
Լեզվի սոցիալական կիրառումը: Լեզվի սոցիալական կիրառումը սերտ առնչություն չունի գրաճանաչությանը, սակայն անհրաժեշտ է, որ երեխաներն իմանան սոցիալական վարքի որոշակի կանոններ, երբ մասնակցում են քննարկումների, որոնք օգնում են ավե- լի լավ ըմբռնելու տեքստը եւ բանավոր արտահայտելու իրենց մտքերը։ Օրինակ՝ պետք է սովորեն հերթով խոսել եւ թեմայից չշեղվել, համաձայնել կամ առարկել։
Մետալեզվական իրազեկություն։
Գիտելիքներ լեզվի մասին
Լեզուն կիրառելու ունակությունը, որը կոչվում է լեզվական հմտություն (կոմպետեն-
ցիա), տարբերվում է լեզվի մասին գիտելիքից, որը կոչվում է մետալեզվական իրա- զեկություն («մետա»-ն հունարեն ածանց է, որը նշանակում է «մասին»): Դուք բավական բարձր մետալեզվական իրազեկություն ունեք այն լեզվի մասին, որը սովորել եք, քանի որ օտար լեզվի ուսուցումը, որպես կանոն, ուսուցում է լեզվի մասին: Իսկ երբ լեզուն սո- վորում են վաղ մանկական տարիքում տվյալ լեզվական միջավայրում լինելու շնորհիվ, ապա դրա մասին առանձնապես շատ բան չեն սովորում: Սակայն երեխաները պետք է սովորեն, որ լեզուն միայն հաղորդակցման միջոց չէ, որ այն կարելի է անմիջականորեն քննարկել ու ուսումնասիրել: Ի՞նչ է անհրաժեշտ սովորել լեզվի մասին, որը կարեւոր է գրաճանաչության տեսանկյունից: Ամենակարեւորն են բառի հասկացությունն ու հնչա- կարգաբանական (ֆոնոլոգիական) իրազեկությունը:
Բառի հասկացությունը: Բառի հասկացությունը (Մորիս, 2005 թ.) ենթադրում է ըմբռնում, որ «ՄամշուտարիԱնինուտումէիմկոնֆետները» շնչակտուր ասված արտա- հայտությունը իրականում կազմված է հետեւյալ բառերից. «Մա՛մ, շո՛ւտ արի: Անին ուտում է իմ կոնֆետները»: Սա հեշտ գործ չէ: Նույնիսկ մեծահասակները երբեմն կարող են դժվարություններ ունենալ խոսքի հոսքը բառային միավորների բաժանելիս: Տպագիր խոսքի առումով հասկացությունը ենթադրում է, որ բառերը տառերի խմբեր են՝ բաժան- ված բացատներով:
Այն երեխաները, որոնք չգիտեն բառերի մասին, կարդալ սովորելիս դժվարություն- ներ են ունենում: Յուրաքանչյուր տպագիր բառի վրա կենտրոնանալու փոխարեն
Ի՞նչ է նախնական կամ ձեւավորվող գրաճանաչությունը
(մտքում դրանք արտաբերելիս) նման երեխաները կարող են աչքերը սահեցնել ամբողջ տողի վրայով կամ նայել միայն մեկ տառին կամ էլ կարող են շփոթել գրված բառերն ար- տաբերված վանկերի հետ: Քիչ հավանական է, որ այն երեխան, որը գաղափար չունի «բառ» հասկացության մասին եւ չի նայում ճիշտ բառային միավորին, սովորի ճանաչել նոր գրված բառերն ուսուցչի հսկողությամբ կատարվող ընթերցանական վարժության մեջ: Իսկ այն երեխան, որը տիրապետում է բառի հասկացությանը, որը նայում է գրված բառերին ճիշտ դրանք արտաբերելու պահին, ամենայն հավանականությամբ, համապա- տասխանություն կհաստատի որոշ բառերի գրված տարբերակների եւ արտաբերված տարբերակների միջեւ: Այդ երեխան պետք է կարողանա ապագայում ճանաչել այդ բառե- րի առնվազն մի մասը:
Հնչակարգաբանական իրազեկություն:
Բառերի մակարդակից բացի՝ կան խոսքի այլ մակարդակներ էլ, որոնց պետք է տե- ղյակ լինեն սկսնակ ընթերցողները: Դրանք են՝ վանկերը, սկզբնատառերը, հանգերը կամ վերջավորությունները եւ հնչույթները: Վանկերը լեզվի զարկերակն են: Դրանք այն ռիթ- միկ շեշտն են, որ լսվում են հետեւյալ բառերում. արմունկ (երկու վանկ), սեր (մեկ վանկ), պաղպաղակ (երեք վանկ): Սկզբնատառերը եւ հանգերը վանկերի հաջորդ մեծ միավոր- ներն են։ Սկզբնատառը (կամ բառի սկիզբը) բառի առաջին բաղաձայնը կամ ձայնավորն է (եթե վանկն ունի մեկ բաղաձայն), իսկ հանգը կամ վերջավորությունը վերջին ձայնա- վորն է՝ գումարած նրան հաջորդող որեւէ բաղաձայն: «Կաթ» բառի մեջ սկզբնատառը [կ]-ն է, հանգը՝ [աթ]-ը: «Սպաս» բառի մեջ սկիզբը [սը] հնչյուններն են, իսկ վերջավորությունը՝ [պաս]-ը: Որպես լեզվի ամենափոքր հնչյուններ՝ հնչույթները մոտավորապես համապա- տասխանում են կոնկրետ տառերին: «Փոս» բառն ունի երեք հնչույթ՝ /փ/, /ո/ եւ /ս/: «Տանձ» բառն ունի չորս հնչույթ՝ /տ/, /ա/, /ն/ եւ /ձ/:
Հնչակազմական իրազեկության տեսանկյունից կան մի շարք առաջադրանքներ, որոնք խորհուրդ է տրվում կատարել երեխաների հետ.
• Ծափահարելով կրկնել արտաբերվող բառերի վանկերը (դա/սա/րան)։
Ի՞նչ է նախնական կամ ձեւավորվող գրաճանաչությունը
• Գտնել միավանկ հանգավորվող բառեր (կեր-բեր, թութ-մութ)։
• Բաժանել միավանկ բառերը հնչույթների (կեր = /կ/ /ե/ /ր/)։
• Միավանկ բառից հանել մեկ հնչույթ (փայտայտ)։
• Միավանկ բառին ավելացնել մեկ հնչույթ (լ + այն = լայն)։
• Փոխարինել հնչույթները միավանկ բառերում եւ կազմել նոր բառեր (սեր սար, կերբեր, սուրսուտ)։
Մի շարք հետազոտություններ (Ադամս, 1990, Սնոու եւ այլք, 1998) ցույց են տվել, որ այն երեխաները, որոնք գիտեն, որ բառերը կարելի է բաժանել հնչույթների եւ կարող են գործողություններ կատարել հնչույթների հետ, ավելի հեշտ կկատարեն տառ-հնչյուն հա- մապատասխանեցումը, երբ սկսեն կարդալ, քան այն երեխաները, որոնք ծանոթ չեն հնչույթներին: Նաեւ հայտնի է, որ հնչույթների հետ նույնիսկ կարճ աշխատանքը կարող է բարելավել երեխաների կարդալու հմտությունը (Բլախման, 2008):
Տպագիր խոսքի իմացություն
Այժմ անդրադառնանք տպագիր խոսքին: Ինչպես նշվեց, երեխաների ձեւավորվող գրաճանաչությունը ենթադրում է մասնակի գիտելիքներ լեզվի մասին եւ տպագիր խոսքի մասին: Տպագիր խոսքի մասին իրազեկությունը ներառում է հետեւյալ երեւույթների ըմբռնումը.
• Հասկացություն տպագիր խոսքի մասին. գաղափար այն մասին, թե ինչ է տպագիր խոսքը եւ ինչպես է այն գործում:
• Գրավոր խոսքի այբբենական բնույթը. գաղափար այն մասին, որ այնպիսի լեզու- ներում, ինչպիսիք են հայերենը, անգլերենը, գերմաներենը, իսպաներենը եւ սվա- հիլին (բայց ոչ ճապոներենը կամ չինարենը), գրում են տառերի միավորների մի- ջոցով, որոնք ներկայացնում են լեզուն հնչույթների մակարդակով:
• Այբուբենի իմացություն. այբուբենը ճանաչելու եւ շատ տառեր ներկայացնելու ունակություն։
Ի՞նչ է նախնական կամ ձեւավորվող գրաճանաչությունը
• Ուղղագրական հասկացություններ. տառերի եւ հնչյունների համապատասխանու- թյան կանոնների ըմբռնում:
Հասկացություն տպագիր խոսքի մասին
Տարիներ առաջ նորզելանդացի մասնագետ Մարի Քլեյը (1975) ներկայացրել է սույն պատմությունը մի սկսնակ ուսուցչի մասին, որն ընթերցանության դաս է անցկացնում կարդալ սովորող երեխաների հետ։
Ենթադրենք՝ ուսուցիչը մի ուշագրավ նկար է փակցրել պատին ու խնդրել է աշա- կերտներին մի պատմություն ներկայացնել, որն ինքը կարող է գրի առնել դրա տակ: Աշակերտներն առաջարկում են «Մայրիկը եփում է» տեքստը, որն ուսուցիչը մի քիչ փոխում է՝ հարմարեցնելով իր ուսումնական թեմային: Նա գրում է. Մայրիկն ասում է. «Ես թխում եմ»:
Եթե նա ասում է. «Հիմա նայեք մեր պատմությանը», ապա սկսնակ խմբի 30%-ը (երե- խաներ, որոնք նոր-նոր են սկսել կարդալ սովորել) կնայի նկարին: Եթե նա ասի. «Նայեք բառերին եւ գտեք ձեր իմացած բառերը», ապա 50-90%-ը կնայի տառերին: Եթե նա ասի. «Մայրիկին տեսնո՞ւմ եք», ապա մեծ մասը կասի «Այո», սակայն մի մասը կտեսնի նրան նկարում, ոմանք կգտնեն «Մ» տառը, իսկ մյուսները կգտնեն «Մայրիկ» բառը:
Ասենք՝ երեխաները միասին կարդում են. «Մայրիկը թխում է», եւ ուսուցիչը փորձում է ճշտել: Ցույց տալով «ասում է» բառը՝ նա հարցնում է. «Թխում եմ-ը սա՞ է»: Երեխաների կեսը համաձայնում է, քանի որ այն իր մեջ «ում» տառերն ունի: «Ի՞նչ տառով է այն սկսվում»: Հիմա արդեն ուսուցիչը խնդիր ունի: Նա ենթադրում է, որ երեխաները գիտեն, որ բառը կազմված է տառերից, բայց երեխաների 50%-ը վեց ամիս սովորելուց հետո էլ դեռեւս շփոթում է «բառ» եւ «տառ» հասկացությունները: Նա նաեւ ենթադրում է, որ երեխա- ները գիտեն, որ բառն սկսվում է բացատին հաջորդող ձախակողմյան տառով: Հաճախ երեխաները չգիտեն դա (Քլեյ, էջ 3-4)։
Ինչպես ցույց է տալիս այս օրինակը, կան շատ հասկացություններ, որոնց երեխանե- րը պետք է տեղյակ լինեն, որպեսզի ընթերցանության դասի ժամանակ կարողանան ինչ- պես հարկն է կողմնորոշվել գրքում եւ ուղղորդեն իրենց ուշադրությունը: Երեխաները
պետք է իմանան գրքերի կառուցվածքը, տպագիր տեքստի եւ նկարների նշանակությունը, ինչպես է տեղադրված տպագիր տեքստը գրքի էջի վրա, իմանալ ընթերցանություն ուսուցանելիս օգտագործվող տերմինները, օրինակ՝ «նախադասության սկիզբ», «նախա- դասության վերջ», «առաջին բառ», «էջի վերեւի մաս»: Նրանք պետք է իմանան, թե ինչ է բառը, ինչ է տառը, որ մեծատառերն ու փոքրատառերը նույն տառի տարբերակներն են, իմանան կետադրական որոշ նշաններ:
Այբուբենի իմացություն: Այբուբենի իմացությունը երեխայի ձեւավորվող գրաճա- նաչության կարեւոր բաղադրիչներից է: Որոշ երեխաներ սովորում են ճանաչել տառերի մեծ մասը մինչեւ մանկապարտեզ գնալը, եւ ուսուցիչները երբեմն բոլոր երեխաներից ակն- կալում են, որ կարողանան ճանաչել այբուբենի բոլոր տառերը տարրական դպրոցի սկզբում: Տառերի իմացությունը երկու ծառայություն է մատուցում. պատկերացում է տա- լիս մեզ, թե երեխան տպագիր տեքստի հետ շփման ինչ փորձ է ունեցել, եւ օգնում է երե- խային կարդալ սովորել (Ուոլշ, Փրայս եւ Գիլինգամ, 1988):
Տառ-հնչյուն համապատասխանեցում։ Հնչյունաբանություն (Phonics): Երեխան գիտակ- ցում է, որ լեզուն իրական է եւ դրսեւորվում է բառերի, վանկերի եւ հնչույթների տեսքով: Հի- մա երեխան կարող է գրել ոչ թե պարզապես տառանման պատկերներ, այլ բազմաթիվ իրական տառեր: Երեխան սովորել է կողմնորոշվել գրքերում: Երեխան գիտակցում է, որ մենք օգտվում եք գրելու այբբենական համակարգից, որը գործում է ոչ թե պատկերներ կամ առարկաներ ցույց տալով, այլ համապատասխանեցնելով տառերը հնչույթներին: Ո՞րն է հաջորդ քայլը:
Հաջորդ քայլով երեխայի համար սկսվում է այն համակարգի բացահայտման գործըն- թացը, որի միջոցով գրվում են բառերը, տառերն ու տառակապակցությունները ներկա- յացնում են հնչյուններ կամ հնչյունախմբեր: Գիտելիքի այս տեսակը կոչվում է հնչյունա- բանական գիտելիք: Այն անվանում են նաեւ գիտելիք ուղղագրության, տառ-հնչյուն հա- մապատասխանեցման մասին: Տառ-հնչյուն հարաբերակցությունը բարդ համակարգ է: Այն յուրացվում է շերտերով եւ փուլ առ փուլ այն երեխայի կողմից, որին քաջալերում են ակտիվորեն հետազոտել գրավոր լեզուն:
Ի՞նչ է նախնական կամ ձեւավորվող գրաճանաչությունը
Այսպիսով, մենք քննարկեցինք ձեւավորվող գրաճանաչության կարեւոր ասպեկտները: Կարդալ սովորելու պատրաստ երեխան պետք է ունենա որոշակի գիտելիքներ իր լեզվի քերականության ու շարահյուսության մասին: Այդ երեխան պետք է նաեւ ունենա որոշա- կի մետալեզվական գիտելիքներ, մասնավորապես այն մասին, որ լեզուն արտա- հայտվում է բառային միավորներով, որ բառերը կարելի է բաժանել վանկերի եւ հնչույթ- ների: Տպագիր տեքստի ոլորտում երեխան պետք է իմանա, թե ինչպես է ներկայացվում տպագիր տեքստը էջի վրա, ինչ է բառի հասկացությունը, եւ պետք է իմանա այբուբենը:
Ալյոնա Ղազարյան 